دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی شورای عالی آموزش و پرورش:
آینده آموزش و پرورش با فناوری هوش مصنوعی به کجا ختم می شود؟/ باید از طبیعت آموخت كه جز تغيير، هیچ چیزی همیشگی نیست
دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی شورای عالی آموزش و پرورش با تاکید بر اینکه رکن اساسی مدیریت کاربست هوش مصنوعی در مدرسه، مدیر است گفت: فناوری هوش مصنوعی باعث تغییرات زیادی در اغلب صنایع و حوزه‌های مختلف، بویژه آموزش و پرورش و مدیریت مدرسه شده است.
دکتر خلیل جوادیار دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی شورای عالی آموزش و پرورش در نشست علمی« مدیریت مدرسه در عصر هوش مصنوعی» با طرح این سئوال که آینده آموزش با فن‌آوری هوش مصنوعی به کجا ختم خواهد شد؟ گفت: در عصر تکنولوژی با پدیده‌هایی روبرو می‌شویم که گاهی خوشایند و گاهی ناخوشایند و اضطراب‌آور هستند. این که آینده نسل بشر با روبات‌هایی که از انسان قابل تشخیص نیستند عجین می‌شود، پدیده‌ای دلهره‌آور است، درست مثل مدرسه‌ای که مدیریت آن را یک ربات برعهده دارد.
وی افزود: هوش مصنوعی یک فناوری کاملا جدید یا موضوعی ناشناخته نیست و صحبت از آن به دهه‌های گذشته برمی‌گردد. از آنجایی که این امرِ با پتانسیل تغییر(هوش مصنوعی) به سرعت در حال رشد است، ناگزیر باید برای مواجهه با آن اندیشید و پیش‌دستی نمود.
دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی ابراز کرد: فن‌آوری هوش مصنوعی باعث تأثیرات و تغییرات زیادی در اغلب صنایع و حوزه‌های مختلف شده است که آموزش و مدیریت مدرسه نیز از این قاعده مستثنی نیست.چه بسا رکن اساسی مدیریت کاربست هوش مصنوعی در مدرسه، مدیر است.
وی اضافه کرد: فناوری در آموزش، بحث‌های متنوعی را در حوزه یادگیری و مهارت‌آموزی ایجاد کرده؛ با این مضامین که آیا فناوری و ابزارهای آن یادگیری را دموکراتیک و تسهیل می‌کند یا در صورت اجازه به افراد منتخب برای کنترل اطلاعات، دموکراسی تهدید خواهد شد؟ آیا فرصت‌های بی‌حدوحصری ارائه می‌دهد یا آینده‌ای وابسته به فناوری بدون بازگشت را رقم می‌زند؟ آیا زمین‌بازی را مساوی می‌کند یا تشدیدکننده نابسامانی است؟ آیا برای آموزش کودکان خردسال می‌توان از آن استفاده کرد یا رشد کودکان را در معرض خطر قرار می‌دهد؟
جوادیار اظهار داشت: این مباحث با تعطیلی مدارس در دوران همه‌گیری19-COVID و با جلوه‌گری آموزش‌های برخط گسترش یافت و در حال حاضر دولت‌ها به دنبال آن هستند که فناوری‌های مناسب، عادلانه، مقیاس‌پذیر و پایدار به عرصه آموزش وارد شود تا استفاده از آن به نفع تمام فراگیران بوده و ابزار مکملی برای تعامل چهره‌به‌چهره با معلمان باشد.
دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی گفت: شورای عالی آموزش وپرورش به عنوان مرجع سیاستگذاری در حوزه وظایف آموزش عمومی و متوسطه بر آنست تا با برگزاری نشست‌های تخصصی به این موضوع پرداخته و برای تبیین و آینده‌نگری در خصوص حضور این مقوله در نظام تعلیم‌وتربیت کشور به خصوص در عرصه مدیریت مدرسه و آموزش بپردازد. لذا به همین منظور نشست «مدیریت مدرسه در عصر هوش مصنوعی» برگزار می‌شود.
جوادیار افزود: شرایط آموزش با گذشت زمان، در حال تغییر است. تجربه دوران کرونا به همه ما آموخت که باید به توانایی‌ها و مهارت‌ها و تجهیزاتی علاوه بر آنچه در اختیار داریم، مجهز باشیم. امکان انجام برخی از وظایف انسانی توسط هوش مصنوعی با همان کیفیت و گاه بهتر از آن وجود دارد.
وی تاکید کرد: لزوم حفظ کیفیت نظام آموزش‌وپرورش در هر گونه ارایه آن؛ چه به شکل حضوری و چه به شکل مجازی یا ترکیبی، مهم است. مدرسه، نقطه آغاز هرگونه تغییرات عمیق یا تحولات در سطح جامعه تلقی می‌شود و لازمه این عمق‌بخشی و موفقیت، آموزش صحیح و به موقع به شهروندان است.
جوادیار تصریح کرد: تلاش برای اتخاذ معنای یکسان و ایجاد اشتراک معنا در مجریان، برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران و ... لازم است. تعدّد و تراکم وظایف و نقش‌های مدیران و معلمان مدارس، بیش از گذشته ایشان را به لزوم تجهیزشدن به علوم، ابزار و امکانات نوین وادار می‌کند.
وی دلایل توجه به موضوع هوش مصنوعی در مدیریت مدرسه را بر شمرد: لزوم تغییر رویکردها و استراتژی‌ها برای تحقق اهداف و اصول، لزوم توجه به آینده‌نگری و آینده‌پژوهی، وجود و تنوع نقش‌ها و وظایف افراد در اجتماع و سازمان، امکان‌دهی و تسهیل‌گری این موضوع در زمینه‌های مختلف آموزش و پرورش، لزوم ارتقای مهارت‌های مدیریتی در بهره‌برداری از علوم و فنآوری‌های نوین، بروز برخی آسیب‌ها در برخی شاخص‌ها چون اُفت تحصیلی، ترک تحصیل، بازمانده از تحصیل و ... که گاهی حاصل کمبود یا عدم دسترسی به اطلاعات یا تجزیه و تحلیل آنهاست، کمبود نیروی انسانی در برخی شرایط و امکان جبران بخشی یا تمام وظایف این فرد، چگونگی مدیریت تلاقی شرایط فعلی و اقتضائات آن با شرایط آینده و اقتضائاتی دیگر.
جوادیار افزود: ایدۀ بسیار خوبی برای بهینه‌کردن روش‌های آموزشی با این فناوری، امکان تحقق دارد. اگرچه بسیاری از کارشناسان آموزش بر این باورند که این فناوری نمی‌تواند حضور معلمان و مدرسان را به‌طور کامل از بین ببرد، اما بیشتر آنها موافق استفاده از هوش مصنوعی در حوزه آموزش به دلیل گفته شده هستند و جایگاه شورای عالی آموزش‌وپرورش به عنوان مرجع سیاستگذاری و تصمیم‌گیری در عرصه آموزش‌وپرورش عمومی بر می تابد که ورودی فنی و دقیق به موضوع داشته باشد.
وی با اشاره به نگاه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به هوش مصنوعی اظهار داشت: راهبرد کلان شماره 7 سند تحول بنیادین« بهره مندی هوشمندانه از فناوری‌های نوین در نظام تعلیم و تربیت رسمیِ عمومی مبتنی بر نظام معیار اسلامی و هدف عملیاتی شماره 17 سند تحول بنیادین«ارتقاى کیفیت فرآیند تعلیم و تربیت با تکیه بر استفاده هوشمندانه از فناوری های نوین و همچنین سیاست‌های اجرایی زیرنظام راهبری و مدیریت ، بند7« افزایش بهره‌وری با تأکید بر‌استفاده بهینه و هوشمندانه از فناوری‌های نوین بر استفاده از این فناوری تاکید نموده است.
جوادیار با استناد به پیش نویس «نقشه راه توسعه ملی هوش مصنوعی» ابراز داشت: اقدامات جهت تحقق راهبرد توسعه‌کاربردهای هوش‌مصنوعی‌در‌حوزه‌های‌اولویت‌دار عبارتند از: به‌کارگیری هوش مصنوعی در آموزش(شخصی‌سازی‌آموزش، مدیریت عملکرد دانش‌آموزان، به کارگیری بازسازی در‌یادگیری، تدوین سرفصل‌های درسی ارائه دانش مقدماتی هوش مصنوعی برای دانش‌آموزان و آموزش هوش مصنوعی به معلمان.
وی با اشاره به اینکه هوش مصنوعی چه کاری را بهتر از ما انجام می دهد؟ اضافه کرد: تطبیق الگو، طبقه بندی اشیاء به گروه های خاص، خودکارسازی و تکرار کارهای تکراری، پردازش مقادیر زیاد داده، ذخیره سازی مقادیر زیادی داده، جمع آوری و ادغام داده ها از مکان ها و حسگرهای متعدد (که برخی از آنها ممکن است سیستم های بیولوژیکی را نظارت کنند) و کاهش پدیده های پیچیده به قطعات قابل درک برای انسان از جمله کارآیی های استفاده از هوش مصنوعی است.
دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی با طرح این سئوال که انسان ها چه کاری را بهتر از هوش مصنوعی انجام می دهند؟ افزود: هوش آکادمیک میان رشته ای، هوش فرادانش(توانایی تشخیص و ایجاد شواهد خوب که می توان در مورد درست بودن یا نبودن اطلاعات تصمیم گیری کرد)، هوش اجتماعی، هوش فراذهنی( توانایی تشخیص و نظارت بر رشد هوش هیجانی خود و دیگرانی که با آنها تعامل داریم)، هوش فرازمینه ای(توانایی حرکت یکپارچه بین مکان ها، افراد، موقعیت ها و محیط های مختلف (خود کارآمدی درک شده).
وی با اشاره به مفهوم هوشمندی گفت: هوشمندی مفهومی نسبی دارد و نمی‌توان محدوده صحیحی را برای ارائه تعریف از آن مشخص نمود. رفتاری که از نظر یک فرد هوشمند به نظر می‌رسد ممکن است برای یک فرد دیگر این‌گونه به نظر نرسد. اما در مجموع خصوصیات زیر قابلیت‌های ضروری برای هوشمندی است: پاسخ به موقعیت‌های از قبل تعریف نشده با انعطاف بسیار بالا و بر اساس بانک دانش؛ معنا دادن به پیام‌های نادرست یا مبهم؛ درک تمایزها و شباهت‌ها؛ تجزیه و تحلیل اطلاعات و نتیجه‌گیری؛ توانمندی آموختن و یادگرفتن؛ برقراری ارتباط دوطرفه.
جوادیار تصریح کرد: شاید مصطح ترین تعریف هوش مصنوعی این باشد که «به سامانه طراحی شده توسط انسان گفته می شود كه برای حل یک مسئله پیچیده، محیط آن را به درستی درک كرده و با تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده، دانش مورد نیاز را استخراج كرده و با تصمیم گیری در مورد بهترین اقدامات، به یک هدف از قبل مشخص شده در مسئله می رسد. این سامانه می تواند با بهره گیری از قدرت یادگیری، توانایی های خود را بهبود بخشد».
وی با اشاره به راه هایی كه هوش مصنوعی به وسیله آن ها حوزه آموزش وپرورش را تحت تأثیر و تحول قرارخواهد داد اظهار داشت: اتوماسیون وظایف برای کارکنان و معلمان وقت آزاد بیشتری را برای آنان به ارمغان خواهد آورد.؛ یادگیری شخصی سازی شده پاسخگوی نیازهای فردی دانش‌آموزان و دانشجویان خواهد شد؛ هوش مصنوعی در شناسایی‌خلاء های یادگیری و نقاط ضعف کلاس کمک خواهد کرد؛ تولید محتوای هوشمند و دسترسی جهانی و همیشگی به آنها بیشتر استفاده خواهد شد؛ آموزش آنلاین به رشد خود ادامه خواهد داد؛ تشخیص چهره پا به میدان می‌گذارد و آموزش و توانمند سازی مربیان و معلمان منظم‌تر و کارآمدتر خواهد شد.
دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی با اشاره به مزیت های ادغام هوش مصنوعی در آموزش( با تمركز بر کلاس درس)گفت: متيو لينچ يکي از نويسندگان برجسته که مراقب است تا مشکلات احتمالي هوش مصنوعي را نيز در کنار مزاياي آن بررسي کند، نوشته است که: »استفاده از هوش مصنوعي در آموزش و پرورش از برخي جهات ارزشمند است، اما ما بايد در نظارت بر توسعه آن و نقش کلي آن در دنياي خود بسيار هوشيار باشيم». وي در EdAdvocate مي نويسد: «هوش مصنوعي از آموزش کلاس درس کم نمي کند، بلکه آن را از بسياري جهات تقويت مي کند» و پنج مزیت بالقوه جذاب ادغام هوش مصنوعي در آموزش از جمله: شخصی سازی، تدریس خصوصی، درجه بندی، بازخورد در مود کیفیت دوره و بازخورد فوری و معنی دار به دانش آموزان را بر می شمارد.
جوادیار با بر شمردن مزایای بهره مندی از هوش مصنوعی در «مدیریت مدرسه» اظهارکرد: صرفه جویی در منابع متعدد اعم از انسانی، مالی، تجهیزاتی، زمان و...؛ انجام و بهبود عملکرد برخی از نقش‌ها و وظایف به شکل برخط، در هر جا و هر زمان؛ پیشگیری از برخی خطاهای دانش‌آموزی در امور تحصیلی و...؛ اختصاصی شدن(فردی‌سازی) خدمات آموزشی و پرورشی به ازای هر یک از دانش‌آموزان؛ امکان بهره‌مندی از توانایی سایر مدیران و معلمان در اقصی نقاط کشور توسط سایرین.
وی با تاکید بر لزوم استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در آموزش افزود: داده‌های آموزشی با کیفیت و معتبر (زیر ساخت‌های مناسب و پیچیده)؛ هزینه کرد منابع مالی در ابعاد تجهیزات، آموزش کارکنان و نگهداری؛ کارکردهای اخلاقی و اجتماعی از جمله ضرورت های استفاده از این فناوری در امر آموزش و پرورش دانش آموزان است.
دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی با اشاره به ملاحظات اخلاقی در استفاده از هوش مصنوعی اظهار داشت: متیو لینچ در مورد مزایای هوش مصنوعی در آموزش در نوشته خود با عنوان «چشم‌انداز من برای آینده هوش مصنوعی در آموزش» مراقب است تا مشکلات احتمالی را در کنار مزایای آن بررسی کند و نوشته است که »استفاده از هوش مصنوعی در آموزش‌وپرورش از برخی جهات ارزشمند است، اما ما باید در نظارت بر توسعه آن و نقش کلی آن در دنیای ما بسیار هوشیار باشیم.« ملاحظات اخلاقی عمیق است، همانطور که در مورد استفاده از هوش مصنوعی در هر نوع محیطی وجود دارد. هوش مصنوعی فاقد یک به اصطلاح « قطب‌نمای اخلاقی» است. بنابراین، با نگاهی به آن، برنامه‌نویسی هوش مصنوعی «به اندازه توسعه‌دهنده‌اش اخلاقی است».
وی تاکید کرد: اخلاق در هوش مصنوعی یکی از مؤلفه‌های اصلی و ضروری حضور این فناوری در آموزش و پرورش محسوب می‌شود و همیشه باید در مرکز(توجه) هر گونه توسعه و تصمیم گیری در مورد هوش مصنوعی و استفاده از آن در آموزش قرار گیرد.لازم است چارچوب مدون و در خوری برای آن طراحی و ارایه شود.
جوادیار با طرح این پرسش که برای مواجهه حكیمانه با تحولات پرشتاب هوش مصنوعی چه باید کرد؟ ابراز داشت: برای استفاده کامل از ظرفیت این مقوله در امر آموزش، اولویت‌بندی سواد دیجیتال و آموزش هوش مصنوعی ضروری است. دانش آموزان، معلمان و سایر کارکنان باید درک کاملی از مفاهیم، قابلیت‌ها، محدودیت‌ها و ملاحظات اخلاقی آن داشته باشند. ادغام موضوعات مرتبط با هوش مصنوعی در برنامه درسی می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا در یک جامعه مبتنی بر فناوری در قامت مصرف‌کنندگان آگاه و متفکران انتقادی ظاهر شوند.
وی افزود: باید با اتخاذ مقرراتی اطمینان حاصل کرد که استفاده از هوش مصنوعی در آموزش، «انسان محور» باقی می‌ماند و به نفع دانش آموزان خواهد بود. این مسئله باید در مدرسه یا مراکز آموزشی کنترل‌شده و استفاده از آن با نظارت و ارزیابی مستقل همراه باشد. باید پذیرفت که این فناوری، در کنار ضرورت چارچوب گذاری منطقی برای بهره‌گیری از هوش مصنوعی، با افزایش یادگیری شخصی، خودکارسازی وظایف اداری- اجرایی و ارائه سیستم‌های آموزشی هوشمند، قادر است نظام آموزشی را متحول سازد.
دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی تصریح کرد: نیازهای کشور در این زمینه، علی‌الخصوص در آموزش وپرورش، به شکل دقیق تنظیم شود. حکمرانی(تنظیم‌گری) و امنیت داده در کنار به رسمیت شناختن مالکیت فکری از اهمیت دو چندان برخوردار است. از هم‌افزایی‌های منطقه‌ای و جهانی نباید غافل شد. قطعیت و توضیح پذیری یکی از اصول پذیرفته شده تلقی شود. نقشه هوش مصنوعی(در سه حیطه‌ی هوش مصنوعی عمومی، هوش مصنوعی راهبردی و اَبَر هوش مصنوعی ) تنظیم، تصویب و اجرایی شود.
وی با بیان اینکه تلاش در این نشست در به صدا درآوردن ورود ابزارهای نوین به عرصه مدیریت در مدرسه بود اظهار داشت: بازخوانی بخش‌هایی از آیین‌نامه اجرایی مدارس و سند تحول بنیادین در ارتباط موضوعی مد نظر بود.« ما نمی‌گوییم که به زودی ربات‌های هوشمند جای معلمان را می‌گیرند و یا کلاس‌های آموزشی هوشمند فرابشری را خواهیم دید. اما به طور قطع هوش مصنوعی و ظرفیت‌هایش به کمک مدیران و معلمان خواهد آمد تا سیستم ناکارآمد قبلی تغییر کند و سیستمی ایجاد شود که در آن دانش آموزان بتوانند سریع‌تر، بهتر و موثرتر یاد بگیرند».
جوادیار تصریح کرد: هوش مصنوعی برخی از وظایف وقت‌گیر مدیران و معلمان را به عهده خواهد گرفت و زمان آزاد بیشتری را برای پرداختن به مسائل مهم تری به آنها خواهد داد تا بر روی دانش‌آموزان بیشتر متمرکز شوند.
دبیرکمیسیون مدیریت آموزشی با اشاره به این جمله که «باید از طبیعت آموخت كه جز «تغيير»، هیچ چیزی همیشگی نیست» تاکید کرد: به طور کلی نظام آموزش وپرورش در سال‌های آینده قطعاً تغییرات بسیاری خواهد داشت و این تغییرات در جهت مثبتی خواهند بود. لزوم حفظ استاندارد تدریس و یادگیری بالا بدون توجه به مشکلات و چالش‌های موجود، یکی از چالش‌های اساسی و بسیار مهم معلمان و راهبران آموزشی در آینده است.
در این نشست مدیران مدارس پیشنهاد کردند به صورت آزمایشی چند مدرسه انتخاب و از هوش مصنوعی برای اداره و اجرای برنامه های آنها استفاده شود.