هوش مصنوعی در مدارس ؛ ابزار عدالت آموزشی یا تهدید خلاقیت؟
با توسعه فناوری‌های هوشمند، نظام‌های آموزشی جهان وارد مرحله تازه‌ای از تحول شده‌اند. هوش مصنوعی، امروز دیگر مفهومی انتزاعی نیست؛ بلکه به یکی از ابزارهای کلیدی در یادگیری، سنجش و پرورش مهارت‌های دانش‌آموزان تبدیل شده است. در کشورمان نیز، تدوین «سند ملی هوش مصنوعی در آموزش» و اجرای طرح‌های جدید در مدارس، نشانه آغاز فصلی تازه در آموزش و پرورش است؛ فصلی که می‌تواند با برنامه‌ریزی و نظارت درست، چالش‌ها را تبدیل به فرصت کند.
هوش مصنوعی به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین فناوری‌های عصر حاضر، ظرفیت‌های گسترده‌ای در اختیار نظام‌های آموزشی قرار داده و در حال تبدیل شدن به یکی از محورهای اصلی تحول در تعلیم و تربیت است. برخی کارشناسان آموزشی معتقدند آموزش مفاهیم پایه‌ای هوش مصنوعی به دانش‌آموزان، نه‌تنها آن‌ها را برای مواجهه با جهان دیجیتال آماده می‌کند، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز توسعه مهارت‌های تحلیلی، تفکر انتقادی و خلاقیت در نسل آینده باشد. در واقع، آموزش هوش مصنوعی دیگر یک «گزینه» نیست، بلکه به «ضرورت» در نظام آموزشی تبدیل شده است. در عین حال، برخی کارشناسان نیز هشدار می‌دهند که بدون برنامه‌ریزی دقیق و زیرساخت مناسب، ورود بی‌محابای این فناوری می‌تواند شکاف آموزشی میان مدارس برخوردار و مناطق محروم را عمیق‌تر کند و حتی باعث کمرنگ شدن نقش تربیتی معلمان شود.
با این حال، ورود فناوری هوش مصنوعی به محیط آموزش، پرسش‌هایی را نیز به همراه آورده است. از جمله اینکه آیا هوش مصنوعی می‌تواند جایگزین نقش تربیتی و انسانی معلمان شود؟ یا استفاده بی‌رویه از آن ممکن است به وابستگی ذهنی و کاهش خلاقیت دانش‌آموزان منجر شود؟
سیاست‌گذاری ملی در حوزه آموزش هوش مصنوعی
در همین راستا، مسئولان وزارت آموزش و پرورش اعلام کرده‌اند که پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش در حال تدوین «سند ملی هوش مصنوعی در آموزش» است؛ سندی که قرار است به تمامی پرسش‌ها درباره زمان، نحوه و راهبردهای ورود این فناوری به مدارس پاسخ دهد. همچنین پروژه‌ای کلان با عنوان طراحی نظام تعلیم و تربیت هوشمند با همکاری دانشگاه تربیت مدرس آغاز شده است که هدف آن، هوشمندسازی همه فرآیندهای آموزشی، از پشتیبانی تا تولید محتوا و ارزشیابی، اعلام شده است.
به گفته حسین محبی، رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، این پروژه با همکاری دانشگاه تربیت مدرس در حال اجراست و تمامی جنبه‌های آموزشی، تربیتی، مدیریتی و فرهنگی را دربرمی‌گیرد. او می‌گوید:«هوشمندسازی نظام تعلیم و تربیت، نیازمند برنامه‌ریزی کلان و هم‌افزایی میان نهادهای علمی و فناوری است. در سند ملی، مسیر هوشمندسازی مدارس، آموزش معلمان و توسعه زیرساخت‌های فناورانه به‌صورت مرحله‌ای پیش‌بینی شده است.»
محبی همچنین تأکید می‌کند که تا زمان نهایی شدن سند، نمی‌توان جدول زمانی مشخصی برای اجرای آن اعلام کرد، اما پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، کار طراحی مدل مفهومی و اجرایی آن را آغاز کرده و نتایج اولیه در حال بررسی است.
ضرورت ورود هوش مصنوعی به مدارس
کارشناسان آموزشی می‌گویند آموزش مفاهیم هوش مصنوعی به دانش‌آموزان نه‌تنها آن‌ها را برای دنیای دیجیتال آینده آماده می‌کند، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز پرورش خلاقیت، تفکر انتقادی و مهارت‌های مسئله‌محور باشد. در حالی که در گذشته نهایت استفاده از فناوری در مدارس به ابزارهای کمک‌آموزشی یا محتوای چندرسانه‌ای محدود بود، امروز هوش مصنوعی این امکان را فراهم کرده است تا آموزش متناسب با نیاز و توانایی هر دانش‌آموز تنظیم شود.
به گفته علیرضا کمرئی، مشاور وزیر آموزش و پرورش، «هوش مصنوعی می‌تواند مسیر یادگیری را برای هر دانش‌آموز شخصی‌سازی کند. در کلاس‌های پرجمعیت، معلم نمی‌تواند تفاوت‌های فردی را لحاظ کند، اما فناوری می‌تواند این کمبود را جبران و عدالت آموزشی را محقق کند.»
کمرئی در ادامه می‌گوید: «هوش مصنوعی جایگزین معلم نخواهد شد، اما می‌تواند بار آموزشی و اداری او را کاهش دهد. معلم همچنان محور تربیت است، اما فناوری باید نقش پشتیبان او را ایفا کند. نباید اجازه دهیم فناوری بدون بومی‌سازی وارد نظام تربیتی شود. داده‌های آموزشی باید ملی و فرهنگی باشند تا هوش مصنوعی بتواند در خدمت ارزش‌های ایرانی و اسلامی عمل کند.»
یکی دیگر از نگرانی‌هایی که در زمینه هوش مصنوعی وجود دارد، احتمال گسترش تقلب تحصیلی و کاهش توان تفکر مستقل در میان دانش‌آموزان است. با در دسترس بودن ابزارهای هوش مصنوعی، دانش‌آموزان ممکن است برای پاسخ به سوالات و انجام تکالیف از الگوریتم‌ها استفاده کنند، بدون آن‌که فرآیند یادگیری واقعی را طی کنند. این موضوع اگر کنترل نشود، به مرور می‌تواند به تضعیف مهارت تفکر انتقادی و خلاقیت بینجامد.
کارشناسان پیشنهاد می‌کنند به جای منع استفاده از هوش مصنوعی، باید شیوه استفاده صحیح و اخلاقی از آن آموزش داده شود. به گفته مجتبی انصاری‌پور، معاون دفتر تألیف کتاب‌های درسی فنی و حرفه‌ای، «در بسیاری از کشورهای پیشرفته، واحد درسی مستقلی با عنوان اخلاق در هوش مصنوعی طراحی شده است. ما نیز در کتاب جدید پایه دهم کاردانش، بخشی را به موضوع اخلاق و مسئولیت‌پذیری در استفاده از هوش مصنوعی اختصاص داده‌ایم.»
آغاز طرح ملی آموزش برنامه‌نویسی و هوش مصنوعی به یک میلیون دانش‌آموز
همچنین حمیدرضا یزدانی مدیرکل دفتر آموزش دوره اول متوسطه، در اردیبهشت ماه سال جاری در گفت‌وگو با پانا از آغاز همکاری با وزارت ارتباطات و یک مجموعه علمی دیگر برای اجرای طرح آموزش برنامه‌نویسی و هوش مصنوعی ویژه دانش‌آموزان متوسطه اول خبر داده و گفته بود: «این برنامه با همکاری وزارت ارتباطات برای یک گروه یک میلیون نفری و با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برنامه‌ریزی شده است. هدف از این طرح نهادینه‌سازی تفکر الگوریتمی و توسعه مهارت کدنویسی از مقطع متوسطه است. همه این آموزش‌ها نیز تحت موبایل خواهد بود.»
یزدانی با اشاره به اینکه در مدارس کشورهای پیشرو مانند چین، آلمان، آمریکا و ژاپن، آموزش هوش مصنوعی از مقاطع ابتدایی آغاز شده است، تاکید کرده بود: «ایران نیز باید هم‌زمان با تحولات جهانی، آموزش‌های فناورانه را وارد برنامه رسمی درسی کند تا از قافله علم و فناوری عقب نماند.»
آغاز آموزش هوش‌مصنوعی در مدارس به صورت فوق‌برنامه
در همین راستا حسین افشین، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور نیز در شهریورماه سال جاری از آغاز آموزش هوش مصنوعی برای دانش‌آموزان در قالب فوق‌برنامه و رایگان خبر داده و به پانا گفته بود: معاونت علمی ریاست جمهوری در زمینه آموزش هوش مصنوعی در مدارس بیشتر به‌عنوان پشتیبان و تسهیل‌گر عمل می‌کند. برنامه آموزش هوش مصنوعی در مدارس به‌صورت فوق‌برنامه طراحی شده تا دانش‌آموزان بتوانند خارج از چارچوب درسی رسمی، با مفاهیم هوش مصنوعی آشنا شوند و مهارت‌های مرتبط را فرا بگیرند.
معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور با اشاره به گستره سنی مخاطبان این طرح گفته بود: «آموزش‌ها از سنین چهار سالگی آغاز می‌شود و تا حدود پانزده سالگی ادامه دارد. این برنامه کاملاً رایگان است و با بهره‌گیری از متدهای آموزشی روز دنیا طراحی شده تا کودکان و نوجوانان بتوانند به‌صورت تدریجی و کاربردی با مفاهیم هوش مصنوعی آشنا شوند.»
وی درباره اهمیت اطلاع‌رسانی عمومی درباره این طرح تاکید کرده بود: «از آنجا که خبرگزاری پانا تخصصی است، تقاضا دارم که به‌صورت مستمر این برنامه را اطلاع‌رسانی کنید. دانش‌آموزان در طول سال تحصیلی می‌توانند در هر زمان به این برنامه اضافه شوند و مدارس نیز با شروع سال تحصیلی امکان مشارکت دارند.»
ضرورت فرهنگ‌سازی برای استفاده از هوش مصنوعی در مدارس
مجید خلخالی، کارشناس هوش مصنوعی درباره استفاده از هوش مصنوعی و تاثیر آن بر یادگیری دانش‌آموزان در مدارس کشور به پانا می‌گوید: «اگر هوش مصنوعی صرفا بخواهد برای ما تمرین‌ها را حل کند و وظایفی را که به عهده دانش‌آموز است از طریق آن انجام شود و دانش‌آموز صرفا متکی به آن باشد نتیجه این می‌شود که روز به روز آن تمرکز و خلاقیت دانش‌آموز از بین می‌رود و وابسته به هوش مصنوعی می‌شود.یکی از دغدغه‌ها این است که استفاده بیش از حد از هوش مصنوعی ممکن است باعث شود دانش‌آموزان به جای تفکر و پژوهش، پاسخ‌های خود را به راحتی و بدون تلاش از هوش مصنوعی دریافت کنند و این امر می‌تواند به تنبلی آن‌ها منجر شود. اگرچه هر فناوری مزایا و معایب خاص خود را دارد، اما باید بگویم که بیش از ۹۰ درصد کاربردهای هوش مصنوعی برای معلمان و دانش‌آموزان سودمند است.»
خلخالی اضافه کرد: «اگر قرار باشد از هوش مصنوعی به‌درستی استفاده شود، می‌توان آن را به عنوان یک دستیار یا یک معلم آماده که ۲۴ ساعته در خدمت است، به کار برد. به جای اینکه فقط جواب سوالات و تمرین‌ها از هوش مصنوعی درخواست شود، می‌توان از هوش مصنوعی درخواست کرد تا درس را گام به گام و اصولی تشریح کند، سپس از ما سوالاتی بپرسد، تمریناتی بخواهد و سطح ما را بسنجد. از این طریق می‌توان هوش مصنوعی را بهینه استفاده کرد و باعث هم‌افزایی شد.»
خلخالی با تأکید بر اینکه استفاده از هوش مصنوعی باید اصولی باشد، تاکید می‌کند: «راهکار اصلی برای استفاده درست از هوش مصنوعی، ابتدا فرهگ‌سازی است. حال سوال این است چگونه باید فرهنگ‌سازی شود؟ هر فناوری و تکنولوژی که وارد کشور می‌شود، باید برای زیست‌بوم ایران و متناسب با فرهنگ کشور تنظیم شود. این امر مستلزم این است که رسانه‌ها، از جمله رادیو، تلویزیون و خبرگزاری‌ها، جنبه‌های مثبت و منفی و راه‌های استفاده از هوش مصنوعی را تشریح کنند تا معلمان و والدینی که می‌خواهند از آن استفاده کنند، آگاه شوند.»
هر چند هوش مصنوعی، اگر به‌درستی به کار گرفته شود، می‌تواند ابزاری مؤثر برای تحقق عدالت آموزشی، ارتقای کیفیت یادگیری و توسعه مهارت‌های آینده باشد اما در صورت نبود آموزش، نظارت و بومی‌سازی، ممکن است به تهدیدی برای خلاقیت، استقلال فکری و ارزش‌های تربیتی تبدیل شود. در واقع نظرات کارشناسان نشان می‌دهد که هوش مصنوعی جایگزین معلم نخواهد شد، اما می‌تواند دستیار قدرتمند او باشد. در نهایت، موفقیت این فناوری در مدارس ایران به میزان آگاهی، فرهنگ‌سازی، توانمندسازی معلمان و طراحی بومی آن وابسته است؛ موضوعی که می‌تواند مسیر آینده آموزش کشور را تعیین کند.
گزارش از آسیه اسحاقی - پانا